W okresie ciąży zapotrzebowanie na żelazo znacznie wzrasta. Jest to związane ze zwiększonymi potrzebami matki, budową łożyska, a także z rosnącym zapotrzebowaniem płodu.
W czasie ciąży wzrasta masa macicy, masa płodu, masa łożyska, objętość krwi krążącej, a także nasila się erytropoeza. Wszystko to prowadzi do stopniowego zmniejszenia się stężenia żelaza w surowicy kobiety ciężarnej i zwiększonego zapotrzebowania na ten mikroelement.
Całkowita ilość żelaza w organizmie dorosłego człowieka wynosi 4-5 g, z czego 60-70% znajduje się w hemoglobinie (barwniku krwi), 11-14% w mioglobinie (barwniku mięśni) i ok. 3% w enzymach biorących udział w licznych procesach zachodzących w organizmie. Pozostała część magazynowana jest w wątrobie, śledzionie, nerkach, surowicy krwi, szpiku.
Dlaczego żelazo jest bardzo ważne dla człowieka?
– jest niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju
– jest konieczne do prawidłowego dojrzewania i funkcjonowania erytrocytów, do syntezy hemoglobiny i mioglobiny
– jako składnik hemoglobiny odgrywa główną rola w transporcie tlenu do wszystkich komórek w organizmie
– jako składnik mioglobiny dostarcza energii mięśniom podczas ich pracy (przenosi tlen)
– jako składnik wielu enzymów ustrojowych bierze udział w procesach przemiany materii i energii w organizmie
– reguluje procesy odpornościowe organizmu
Jak wyglądają przemiany żelaza w organizmie?
– w kwaśnym środowisku żołądka zostaje uwolniony z pokarmu jon Fe3+
– w dwunastnicy i początkowym odcinku jelita cienkiego następuje redukcja Fe3+ do Fe2+ i w takiej postaci dyfunduje do komórek błony śluzowej jelita cienkiego, gdzie łączy się z białkiem- apoferrytyną- tworząc ferrytynę
– z ferrytyny żelazo uwalniane jest do krwi i transportowane przez transferynę do wszystkich komórek ustroju bądź, w zależności od potrzeb, przekazywane do puli Fe zapasowego
Żelazo w produktach spożywczych może występować w dwóch formach:
– żelazo hemowe
– żelazo niehemowe
Lepiej przyswajalne jest żelazo hemowe, które znajduje się w produktach pochodzenia zwierzęcego, tj: mięso, drób, ryby. Wchłania się ono w ilości 10-20%.
Jego dobrym źródłem są:
– wątroba wołowa, wieprzowa, cielęca i barania (zawierające bardzo duże ilości wit. A)
– śledź solony, tuńczyk, sardynka, łosoś
– nerki wieprzowe
– płuca
Żelazo niehemowe wchłania się tylko w 2-3% i występuje w produktach pochodzenia roślinnego.
Jego źródłem są;
– brokuły, brukselka,
– zielona sałata, fasolka szparagowa,
– pełnoziarniste produkty zbożowe (chleb razowy, płatki owsiane)
– owoce i nasiona (suszone morele, daktyle, owoce awokado, orzechy, nasiona słonecznika, pestki dyni)
– nasiona roślin strączkowych
– buraki, czerwona kapusta
Przyswajanie żelaza zależy od jego ilości w organizmie (im wyższe rezerwy tym mniejsze wchłanianie). Żelazo znacznie lepiej wchłania się z produktów pochodzenia zwierzęcego niż roślinnego np. z cielęciny i wieprzowiny- 20%,podczas gdy z ryżu- tylko 1%
Na przyswajalność żelaza mają wpływ różne składniki zawarte w pożywieniu.
Czynniki zwiększające wchłanianie żelaza to:
- kwasy: askorbinowy (wit. C), winowy, cytrynowy,
- kwasy zawarte w owocach i warzywach tj.: pomarańcze, grejpfruty, kiwi mandarynki, gruszki, jabłka, ananasy, truskawki, czarne porzeczki, aronia, śliwki, banany, mango, melony, winogrona, kapusta kiszona, ziemniaki, pomidory, papryka, natka pietruszki
- białko mięsa, drobiu, ryb, bogate w aminokwasy (lizynę, cysteinę,histydynę) oraz w żelazo hemowe
- cukier mleczny- laktoza
Istnieją także czynniki zmniejszające wchłanianie żelaza. Są to:
- fityniany- znajdujące się w produktach zbożowych z pełnego przemiału, tj. chleb razowy, otręby pszenne, gruboziarniste kasze
- fosforany- występujące w dużych ilościach w żółtku jaja i mleku
- kwas szczawiowy- obecny np. w rabarbarze, szpinaku, szczawiu
- kazeina mleka krowiego
- polifenole- tiamina w herbacie, kofeina w kawie
- nadmiar błonnika w diecie
Obniżenie się stężenia żelaza w surowicy w II-giej połowie ciąży jest zjawiskiem fizjologicznym, jednak wiąże się z wysokim ryzykiem rozwoju niedokrwistości. Podstawowe znaczenie dla gospodarki żelaza podczas ciąży ma stan jego zasobów w organizmie kobiety przed ciążą. Niedostateczny poziom rezerw żelaza, z którymi kobieta wchodzi w ciążę, z reguły pogłębia się w czasie jej trwania i ostatecznie wywołuje niedokrwistość.
W okresie ciąży każda utrata żelaza, bądź upośledzone jego wchłanianie, powoduje zubożenie układu krwiotwórczego matki. Dlatego bardzo ważne jest, aby w ciąży szczególnie dbać o podaż tego pierwiastka wraz z dietą.
Niedokrwistość u kobiet w ciąży jest zjawiskiem dość powszechnym i niestety bardzo często bagatelizowanym. Według różnych źródeł występuje u 30-70% ciężarnych. Niedokrwistość ciężarnych jest problemem samym w sobie, ale również stanem mogącym nasilać inne patologie ciąży i porodu.
Co to jest niedokrwistość?
Jest to stan chorobowy, który charakteryzuje się obniżeniem masy erytrocytów i/lub całkowitej ilości hemoglobiny w objętości krwi krążącej w porównaniu z wartościami uznanymi za prawidłowe dla danego wieku i płci.
Niedokrwistość u kobiet występuje, gdy:
– HGB poniżej 12g/dl; < 11g/dl dla kobiet w ciąży
– HCT poniżej 37%
– RBC poniżej 4,0 x 10.000000/?l
Objawy niedokrwistości mogące wystąpić u ciężarnej to:
– osłabienie
– łatwe męczenie się
– duszność
– przyspieszenie akcji serca
– pogłębienie i przyspieszenie oddechu
– brak łaknienia
– bóle i zawroty głowy
– trudność w skupieniu uwagi
– zaburzenia snu
– pogorszenie nastroju aż do depresji
– bladość powłok skóry i błon śluzowych
– łamliwość włosów i paznokci
– suchość skóry
Jak niedokrwistość z niedoboru żelaza wpływa na przebieg ciąży?
- Zaburzeniu ulega erytropoeza – zmniejsza się ilość czerwonych krwinek i są one niedostatecznie wysycone hemoglobiną. Prowadzi to do niedotlenienia komórek i tkanek.
- Niedotlenienie jest czynnikiem zakłócającym rozwój zarodka poprzez zmniejszenie ilości podziałów komórkowych oraz wielkości komórek tworzących jajo płodowe. Dotyczy to rozwoju komórek płodu jak i łożyska. Zmiany te powodują zaburzenia w zagnieżdżeniu się jaja płodowego oraz gorsze warunki jego rozwoju. W konsekwencji prowadzi to do zwiększonej ilości poronień bądź do wczesnego obumierania jaja płodowego.
- Znaczne niedotlenienie może być przyczyną powstawania zmian w ilości i jakości powstających komórek, co może doprowadzić do rozwoju wad wrodzonych płodu.
- Zmniejszenie przepływu krwi przez macicę może prowadzić do wystąpienia opóźnienia rozwoju wewnątrzmacicznego płodu i do jego obumarcia.
- Zwiększa się także ryzyko przedwczesnego odklejenia łożyska.
- Niedokrwistość często powoduje również wydłużenie czasu trwania porodu,a w szczególności drugiego okresu. W wyniku tego wzrasta ilość porodów zabiegowych, wzrasta odsetek dzieci urodzonych w gorszym stanie klinicznym oraz wzrasta częstość występowania uszkodzeń krocza u kobiety podczas porodu.
- Zwiększa się ryzyko krwawień i krwotoków z mięśnia macicy.
- Znacznie spada odporność organizmu na zakażenia. Zwiększa się ryzyko występowania infekcji w okresie połogu. Najczęściej dochodzi do zapaleń błony śluzowej macicy.
- Kobiety z niedokrwistością mają często problemy z opróżnianiem gruczołów piersiowych i częściej obserwuje się u nich zapalenie sutka.
Kobieta z niedokrwistością w ciąży powinna zwracać szczególną uwagę na to co i jak je.Należy pamiętać, że najlepszym źródłem żelaza w diecie jest mięso i jego przetwory. Dieta o niskiej zawartości białka (zwłaszcza pochodzącego z mięsa) lub nadmierna utrata tego składnika zaburza przemiany Fe w organizmie. Kobieta powinna spożywać produkty zwiększające wchłanianie Fe a ograniczyć te, które je zmniejszają.
Obok prawidłowej diety w celu szybszego uzupełnienia niedoborów wskazane jest podawanie doustnych preparatów żelaza.