Nie od dziś wiadomo, że pokarmy i/lub dodatki spożywcze w zależności od stopnia wrażliwości danego organizmu mogą wywoływać różne dolegliwości i o różnej intensywności. Można wyróżnić tu zarówno łagodne objawy ze strony przewodu pokarmowego, układu oddechowego czy skóry, jak i ciężkie uogólnione reakcje. Alergie wywołane spożyciem alergenów pokarmowych to coraz bardziej popularne zjawisko występujące w obecnych czasach.
Szacuje się, że niemal 25% całej populacji przynajmniej raz w życiu doświadczyło reakcji nadwrażliwości po spożyciu pokarmu. Objawy mogą dotyczyć różnych narządów, jednak dziś zajmiemy się objawami skórnymi, a konkretnie atopowym zapaleniem skóry.
Atopowe zapalenie skóry (AZS) – definicja
Atopowe zapalenie skóry jest chorobą o przewlekłym i nawrotowym przebiegu. Jednym z jej podstawowych symptomów jest uporczywy świąd oraz zmiany zapalne skóry, przypominające wyprysk. Schorzenie to zazwyczaj ma swój początek we wczesnym dzieciństwie. U około 60% chorych objawy obserwowane są w pierwszych dwunastu miesiącach życia, natomiast u 70-85% do piątego roku życia. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że u dzieci chorych na AZS w późniejszym okresie życia wystąpią objawy ze strony układu oddechowego w postaci alergicznej dychawicy oskrzelowej i alergicznego nieżytu nosa.
Rozpoznawanie
Uporczywy świąd jest wiodącym objawem AZS, natomiast w celu potwierdzenia choroby stosuje się kliniczne kryteria. Według Hanifina i Rajki atopowe zapalenie skóry rozpoznaje się wtedy, gdy oprócz świądu zmiany skórne mają typową morfologię i lokalizację, gdy charakteryzują się nawrotowością i przewlekłością oraz gdy w wywiadzie rodzinnym i/lub osobniczym występowały choroby atopowe. Tym szczególnym cechom towarzyszyć mogą również: suchość skóry, rybia łuska, rogowacenie, zapalenie czerwieni wargowej czy brodawek sutkowych, nawrotowe zapalenie spojówek, nietolerancje pokarmowe, nadwrażliwość przy kontakcie z wełną, przewlekły stres czy nawracające infekcje skóry.
Zmiany zapalne u niemowląt zlokalizowane są na policzkach, skórze głowy, tułowiu, pośladkach, rękach i nogach. U dzieci starszych (2 – 12 rok życia) zmiany obserwowane są na zgięciach łokci i kolan, twarzy, powiekach czy szyi. U dorosłych zwykle pojawiają się symetrycznie na szyi, twarzy, klatce piersiowej, biodrach i dłoniach.
Przyczyny
Według danych epidemiologicznych częstość występowania atopowego zapalenia skóry konsekwentnie wzrasta. Za sytuację tą w dużej mierze odpowiada rozwój przemysłowy i cywilizacyjny, który przyczynił się do produkcji czynników powodujących zwiększoną ekspresję chorób atopowych. Jednak największe znaczenie w rozwoju choroby mają uwarunkowania genetyczne i środowiskowe. Wpływ genów w tym przypadku jest niepodważalny, czemu dowodzą badania. Niestety są to czynniki niemodyfikowalne, na które nie mamy wpływu.
Natomiast równie ważną rolę w rozwoju atopowego zapalenia skóry odgrywają alergeny środowiskowe, określane czynnikami wyzwalającymi. Wśród nich można wyróżnić m.in.: alergeny powietrznopochodne (roztocza, pyłki roślin, alergeny pochodzenia zwierzęcego), warunki klimatyczne, zanieczyszczenia środowiska oraz alergeny pokarmowe, na których szczególnie skupimy się w dalszej części artykułu.
Patogeneza AZS
Proces powstawania atopowego zapalenia skóry jest bardzo złożony i nadal nie do końca poznany. Liczne badania potwierdzają udział zarówno mechanizmów immunologicznych, jak i nieimmunologicznych. W pierwszym mechanizmie kluczową rolę odgrywają komórki układu odpornościowego zlokalizowane w skórze. Zaburzenie równowagi między nimi i nadmierna produkcja substancji prozapalnych odpowiedzialne są za przewlekłe zmiany zapalne o charakterze wyprysku.
Mechanizmy nieimmunologiczne atopowego zapalenia skóry związane są z zakłóceniem procesów biochemicznych zachodzących w naskórku. Proces ten dotyczy szczególnie zaburzeń w metabolizmie nienasyconych kwasów tłuszczowych, czego skutkiem są nieprawidłowe podziały komórkowe w naskórku. To z kolei prowadzi do znacznego wysuszenia skóry i wzmożonej jej wrażliwości na działanie drażniących czynników zewnętrznych.
Pojawienie się AZS u dzieci związane jest z niedojrzałością bariery śluzowej przewodu pokarmowego eksponowanego na pierwszy kontakt z alergenami (głównie białka mleka krowiego). U dorosłych natomiast, może mieć związek ze zwiększoną przepuszczalnością bariery jelitowej spowodowanej przewlekłymi stanami zapalnymi, infekcjami pasożytniczymi i wirusowymi czy nadmiernym spożyciem alkoholu.
AZS jako choroba alergiczna
Atopowe zapalenie skóry jest uwarunkowanym genetycznie zaburzeniem układu odpornościowego. Osoby, których dotyczy problem mają zatem zwiększoną skłonność do alergii. Należy zaznaczyć, że na jej pojawienie się i przebieg mają również wpływ czynniki środowiskowe, w tym alergeny pokarmowe. Uczulić może niemal wszystko, co jest białkiem.
Profilaktyka
Skuteczność diety matki w czasie ciąży i okresie laktacji w aspekcie profilaktyki atopowego zapalenia skóry nie została dotąd potwierdzona. Mimo to, warto wdrożyć pewien schemat postępowania w czasie karmienia piersią w przypadku, gdy przynajmniej jeden z rodziców ma alergię, ponieważ w takiej sytuacji istnieje duże prawdopodobieństwo rozwoju AZS u dzieci. U noworodków z podwyższonym ryzykiem atopii karmienie piersią nie powinno zakończyć się zbyt wcześnie i, jeśli to możliwe, powinno być wydłużone do co najmniej 6 miesiąca życia, w celu opóźnienia kontaktu z potencjalnie uczulającymi produktami.
Profilaktykę warto wdrożyć również w okresie niemowlęcym poprzez unikanie kontaktu z alergenami roztocza i naskórka zwierząt. Zmniejsza to bowiem późniejsze ryzyko wystąpienia astmy u dzieci. Duże znaczenie ma również unikanie kontaktu z alergenami, które mogą zaostrzyć chorobę w przypadku już stwierdzonego atopowego zapalenia skóry (alergeny pokarmowe wziewne i kontaktowe).
Farmakoterapia AZS
Leczenie atopowego zapalenia skóry jest trudne ze względu na przewlekły charakter i wieloczynnikową patogenezę. Farmakoterapia polega przede wszystkim na leczeniu objawowym, przeciwzapalnym i wzmacniającym naturalną warstwę skóry. Stosuje się m.in. glikokortykosteroidy, leki przeciwhistaminowe czy preparaty nawilżająco-zmiękczające, tzw. emolienty. Z uwagi na to, że jedną z możliwych przyczyn powstawania AZS są alergeny pokarmowe, warto skupić się również dietoterapii, która będzie uzupełnieniem leczenia farmakologicznego.
Rola diety w AZS
U około 30 % dzieci chorych na atopowe zapalenie skóry rozwija się alergia pokarmowa. Jest to forma niepożądanej reakcji organizmu, w której dolegliwości są spowodowane nieprawidłowymi mechanizmami układu immunologicznego. Alergia pokarmowa poza zmianami skórnymi może przejawiać się brakiem apetytu, bólami brzucha czy zaparciami lub biegunką. Uczulić tak naprawdę może każdy pokarm, jednak najpopularniejszymi alergenami są: białka mleka krowiego, białko jaja kurzego, pszenica (gluten), soja, orzeszki ziemne, kakao, ryby, skorupiaki, owoce cytrusowe, dodatki do żywności (konserwanty, barwniki, wzmacniacze smaku i zapachu).
Dieta eliminacyjna
Jest to sposób żywienia bazujący na czasowym usunięciu szkodliwego pokarmu z diety osoby chorej i jednoczesnym wprowadzaniem składników o zrównoważonej wartości odżywczej. Stosowanie diety eliminacyjnej powinno być kontrolowane przez lekarza i dietetyka, z uwagi na możliwość wystąpienia niedoborów.
Przy alergii na pokarmy stan skóry może ulec pogorszeniu również na skutek niedoborów witamin i składników mineralnych. Jednak prawidłowo zbilansowana i umiejętnie dobrana dieta eliminacyjna może spowodować ustąpienie lub złagodzenie objawów choroby, poprawę ogólnego stanu pacjenta i w przypadku dzieci prawidłowy rozwój fizyczny i psychomotoryczny. Usunięcie z jadłospisu chorych na AZS słodyczy, barwionych napojów czy przetworzonej żywności na pewno nie zaszkodzi, a wręcz jest to wskazane, chociażby z uwagi na zasady zdrowego odżywiania. Chorzy również powinni ograniczyć lub całkowicie wykluczyć produkty zawierające histaminę lub powodujące jej uwalnianie, a są to np.: wędliny, dojrzewające sery, czekolada, białko jaja czy truskawki.
Alergie pokarmowe a AZS
Warto mieć na uwadze, że alergeny pokarmowe to jeden, ale nie jedyny czynnik nasilający atopowe zapalenie skóry. Nie można zakładać, że natężone zmiany w AZS są na pewno spowodowane alergią pokarmową i w związku z czym eliminować kolejne produkty z diety pacjenta. Konieczne jest upewnienie się, czy choroba ma związek z alergią, a jeśli tak, to jakie produkty należy wykluczyć.
Rola probiotyków w AZS
Probiotyki są to żywe szczepy bakteryjne, które wspierają pracę przewodu pokarmowego. Działają przeciwzapalnie, wypierają z organizmu niekorzystne dla niego bakterie. Można znaleźć coraz więcej publikacji potwierdzających pozytywne właściwości szczepów Lactobacillus casei i Lactobacillus paracasei w terapii atopowego zapalenia skóry. Zastosowanie tych probiotyków powoduje zwiększenie liczebności bakterii jelitowych, poprawę ich funkcjonalności i przede wszystkim zmniejszenie ciężkości przebiegu AZS.
Przeprowadzone badania kliniczne u dzieci z wypryskiem atopowy potwierdziły, że podawanie tych szczepów bakteryjnych wpływa korzystnie na poprawę stanu klinicznego i może wspomóc rozwój tolerancji na białka mleka krowiego u młodego organizmu. Ponadto, długoletnia obserwacja dowiodła również ich działanie antyalergiczne.
Najlepszymi źródłami pokarmowymi probiotyków są jogurty naturalne, kefir, maślanka czy kiszonki – kiszona kapusta i ogórki.
Prebiotyki
To składniki nie ulegające trawieniu, pobudzające wzrost lub aktywność korzystnych dla organizmu bakterii bytujących w jelicie grubym. Prebiotykami mogą być oligosacharydy, które biorą szczególny udział w zapobieganiu rozwojowi atopowego zapalenia skóry u dzieci. Z uwagi na ich naturalne występowanie w pokarmie kobiecym, zaleca się wyłączne karmienie piersią do co najmniej 6 miesiąca życia, zwłaszcza wśród dzieci z obciążonym wywiadem rodzinnym w kierunku alergii. Poprzez stymulację wzrostu bakterii jelitowych oligosacharydy wpływają na obniżenie częstości występowania AZS u dzieci z grupy zwiększonego ryzyka rozwoju chorób alergicznych.
Witamina D
Rola witaminy D w naszym organizmie jest nieoceniona. Jej niedobór postrzegany jest jako czynnik ryzyka nowotworów, chorób układu krążenia, cukrzycy, a także zaburzeń odporności. Szerokie działanie tej witaminy spowodowało zainteresowanie naukowców w aspekcie jej wykorzystania w profilaktyce i leczeniu atopowego zapalenia skóry. Stwierdzono, że jej niskie stężenie w surowicy krwi ma związek ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na atopowe zapalenie skóry i wystąpienia świszczącego oddechu u małych dzieci.
Zaobserwowano również związek między niedoborem witaminy D a zwiększoną częstością zaostrzeń astmy u dzieci i dorosłych. Obserwacje te wymagają dalszych badań. Mimo to, dieta osób z grupy podwyższonego ryzyka i ze stwierdzonym atopowym zapaleniem skóry powinna obfitować w produkty bogate w witaminę D, chociażby z uwagi na jej udział w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Źródła pokarmowe witaminy D to przede wszystkim tłuste ryby morskie, jaja, żółty ser, mleko i jego przetwory.
Podsumowanie
Atopowe zapalenie skóry to choroba, która zdecydowanie obniża jakość życia. Dotyczy ona głównie dzieci, jednak zauważa się wzrost częstości jej występowania także wśród dorosłych. Styl życia, nadmierna higiena, uwarunkowania genetyczne, stres i czynniki środowiskowe mogą przyczynić się do jej rozwoju. Uporczywy świąd i zmiany skórne mogą mieć podłoże alergiczne. Alergeny pokarmowe występujące w żywności to jeden z głównych czynników wystąpienia atopowego zapalenia skóry. Z kolei osoby, u których zdiagnozowano to schorzenie, są częściej narażone na wystąpienie alergii pokarmowej niż osoby zdrowe. U chorych z AZS należy obserwować reakcje organizmu i morfologię zmian zapalnych w skórze po spożyciu konkretnych pokarmów.
Dieta eliminacyjna w tym przypadku może okazać się niezbędna i pomóc w złagodzeniu dolegliwości. Profilaktykę żywieniową atopowego zapalenia skóry powinno się wdrożyć u dzieci z grupy podwyższonego ryzyka. Najlepszym rozwiązaniem będzie długotrwałe karmienie piersią, którego celem będzie opóźnienie kontaktu błony śluzowej jelita niemowlęcia z potencjalnymi alergenami pokarmowymi, a także stymulacja wzrostu jego bakterii jelitowych. Niestety, nie ma uniwersalnej diety, która zapobiegałaby lub łagodziła objawy AZS. Dobór odpowiedniego sposobu odżywiania jest kwestią indywidualną, którą należy skonsultować z lekarzem i dietetykiem.
Źródła:
A. Karney i wsp. Atopowe zapalenie skóry u dzieci. Praktyczny poradnik. Warszawa 2012
B. Rymarczyk i wsp. Rola alergenów pokarmowych w zaostrzeniach atopowego zapalenia skóry u osób dorosłych. Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (3): 136-141
A. Woldan-Tambor, J. B. Zawilska. Atopowe zapalenie skóry – problem XXI wieku. Farm Pol, 2009, 65(11): 804-811
R. Nowicki i wsp. Atopowe zapalenie skóry – aktualne wytyczne terapeutyczne. Postępy Dermatologii i Alergologii 2015, 32 (4): 239-249
