Atopowe zapalenie skóry (AZS), nazywane również wypryskiem atopowym, to przewlekła i nawracająca choroba skóry pojawiająca się najczęściej we wczesnym dzieciństwie. Charakteryzuje się uporczywym świądem, zmianami zapalnymi skórnymi, nadmiernym złuszczaniem naskórka oraz pęcherzykami i strupkami na powierzchni skóry.
Mimo, iż zmiany skórne mogą pojawić się już u niemowlęcia, występują również u osób dorosłych. Szacuje się, że AZS dotyka około 2 do 5 % dzieci i 5% dorosłych (wartości te są dość orientacyjne i uzależnione od źródła). Statystycznie co drugiemu dziecku atopowe zapalenie skóry będzie towarzyszyło również w wieku dorosłym.
Atopowe Zapalenie Skóry – etiologia
Powstawanie choroby jest procesem bardzo złożonym w który zaangażowane są: czynniki środowiskowe i genetyczne, nieprawidłowa odpowiedz układu odpornościowego oraz uszkodzenia naskórka.
Przyczyną rozwoju AZS są nieprawidłowości budowy skóry, która składa się wówczas ze zbyt niskiej warstwy lipidów i zmniejszonej zawartości wody w naskórku. Powoduje to jej zwiększoną suchość i zmniejszoną elastyczność. W konsekwencji osoby takie charakteryzują się wyższą skłonnością do powstawania pęknięć i uszkodzeń naskórka.
Nawet niewielkie mikrouszkodzenia są łatwą drogą dla rozwoju bakterii. Niektóre z nich dodatkowo wydzielają toksyny (np. Staphylococcus aureus) nasilające toczący się proces zapalny. Prowadzi to do drapania swędzących miejsc i pogarszania się zmian skórnych. Powstaje wówczas tak zwane błędne koło.
Powstawaniu zmian skórnych sprzyjają następujące czynniki:
- Stres
- Jakoś pokarmu
- Klimat (wysokie temperatury)
- Gospodarka hormonalna organizmu
- Jakoś ubrań (np. wełniane)
- Mikroorganizmy
- Palenie tytoniu
Wyprysk atopowy może być również wywołany reakcją organizmu na alergeny zawarte zarówno w spożywanej żywności jak i w środowisku zewnętrznym (roztocza, pyłki roślin). Najbardziej alergizującymi składnikami pokarmowymi, które mogą być związane z rozwojem AZS u małych dzieci są: białka mleka krowiego, pszenica, soja, orzechy i ryby.
Diagnostyka
Rozpoznanie AZS oparte jest na potwierdzeniu występowania poszczególnych objawów. Na podstawie kryteriów Hanifina i Rajki aby zdiagnozować chorobę, konieczne jest wystąpienie przynajmniej 3 z 4 następujących objawów głównych: dodatni wywiad rodzinny, obecność świądu, charakter nawracający i przewlekły oraz typowa morfologia i lokalizacja zmian skórnych. Dodatkowo powinny wystąpić co najmniej 3 objawy mniejsze choroby do których zalicza się m.in.: młody wiek, podwyższony poziom IgE, suchość skóry, rumień na twarzy, współistniejące nietolerancje pokarmowe.
Leczenie
Najważniejsze w leczeniu atopowego zapalenia skóry jest przeciwdziałanie jej wysuszaniu. Skóra osoby z AZS ma tendencje do nadmiernego złuszczania. Trzeba, więc postarać się w miarę możliwości ograniczać ten proces. W tym celu zalecane jest stosowanie kremów nawilżających i natłuszczających. Na szczęście obecnie występuje szeroki wybór tego typu preparatów, a ich stosowanie poprawia elastyczność skóry. Maści natłuszczające skórę powinny być stosowane często i obficie nakładane, ponieważ ich działanie jest krótkotrwałe (co najmniej 3 razy/dobę).
Zalecane jest również stosowanie tak zwanych kosmeceutyków, czyli preparatów stosowanych miejscowo i wykazujących działanie lecznicze. Substancjami czynnymi w tych preparatach są m.in.: przeciwutleniacze, składniki mineralne, witaminy, substancje przeciwzapalne, ekstrakty z roślin.
Leczenie farmakologiczne uzależnione jest od stopnia zmian skórnych. Może to być zarówno leczenie miejscowe jaki i działaniu ogólnym.
Stosowane preparaty w leczeniu miejscowym:
- mGKS (glikokortykosteroidy miejscowe) – ich stosowanie uzależnione od charakteru zmian skórnych i stopnia ich nasilenia (stosowany preparat powinien być o możliwie najniższym natężeniu substancji czynnej wykazującej efekt). Skuteczność tych leków spowodowana jest ich zdolnością do hamowania cytokin prozapalnych, zapobieganiem wyrzucaniu histaminy z komórek tucznych, zmniejszaniem podziałów limfocytów T. Jednakże mogą one wywoływać liczne efekty uboczne m.in.: uszkodzenia skóry i naskórka, rozwój trądziku różowatego, utratę pigmentu przez skórę, powstawanie rozstępów. W związku z tym powinny być stosowane zamiennie z preparatami natłuszczającymi (kilka dni każdy) i nie powinny być zalecane zbyt pochopnie przez lekarzy.
- Inhibitory kalcyneuryny – stosowane zamiast mGKS, blokują powstawanie cytokin prozapalnych, mogą być stosowane na wrażliwe części ciała np., skórę twarzy, szyi, pach (w przeciwieństwie do mGKS). Są bezpieczniejsze, ale pamiętajmy, że tak jak każdy lek mogą doprowadzać do powstania skutków ubocznych.
- Leki przeciwhistaminowe – wykazują działanie ogólnoustrojowe, stosowane zarówno I jak i II generacji. Środki te mają działanie przeciwświądowe, są wiec często stosowane jak środki nasenne u chorych na AZS.
- Cykolsporyna- stosowana jako lek o szerokim spectrum działania, jest szybka i skuteczna ale obciążona dużym ryzykiem powikłań, (szczególnie układu moczowego i sercowo – naczyniowego) dlatego zalecana w ostateczności i pod stałą kontrolą lekarską.
- Antybiotyki – czasami jest konieczność zastosowania antybiotykoterapii, w celu eliminacji bakterii. Antybiotyki mogą być stosowane zarówno miejscowo jak i ogólnie.
W atopowym zapaleniu skóry stosowana bywa również terapia światłem. Wszystkie rodzaje fototerapii wykazują korzystne działanie w przypadku tego schorzenia, najlepszymi efektami cechuje się terapia światłem naturalnym.
Jakość życia
Wyniki badań naukowych pokazują, że jakość życia pacjentów z AZS jest zdecydowanie gorsza w porównaniu z osobami zdrowymi. Przyczyn takiego zjawiska jest wiele i są one uzależnione od stopnia nasilenia choroby. Zaliczamy do nich m.in.: problemy ze snem, nadmierny stres związany z uporczywym swędzeniem i pieczeniem, trudności w szkole a później w czasie wykonywanej pracy zawodowej, problemy w życiu towarzyskim i rodzinnym. Pomagając takim pacjentom należy podejść do problemu kompleksowo i zwrócić uwagę również na ich stan psychiczny.
Zalecenia żywieniowe
Najczęstszą modyfikacją żywieniową w przypadku wyprysku atopowego jest zastosowanie diety eliminacyjnej. Aby móc zastosować taką dietę trzeba wiedzieć jaki składnik pokarmowy odpowiedzialny jest za powstawanie reakcji uczuleniowej. W tym celu warto przeprowadzić testy alergologiczne. W praktyce zastosowanie mają testy płatowe oraz punktowe. Wynik takich testów powinien być potwierdzony poprzez próbę eliminacji i prowokacji, która polega na podaniu dwóch próbek z żywnością, jednej z obecnym alergenem a drugiej placebo czyli bez składnika uczulającego. Test ten pozwala na całkowite potwierdzenie występowania alergii na dany składnik pokarmowy.
W przypadku ciężkiego wyprysku atopowego przed uzyskaniem wyników testów alergicznym konieczne może być przejście na tak zwaną dietę hipoalergiczną, a więc pozbawioną produktów najczęściej odpowiadających za powstawanie nadwrażliwości pokarmowej. Zaliczamy do nich m.in.: mleko i produkty mleczne, produkt w których obecny jest gluten, ryby, jajka, orzechy.
W momencie kiedy wiadomo już „co” powinniśmy usunąć z jadłospisu możemy zacząć wprowadzać dietę eliminacyjną. Warto udać się w tym celu do dietetyka, który pomoże nam odpowiednio dobierać składniki diety tak aby była ona prawidłowo zbilansowana.
W przypadku, kiedy objawy nadwrażliwości występują po różnych grupach produktów zastosowanie może mieć tymczasowe wprowadzenie diety oligoantygenowej, opartej na następujących produktach: szpinak, sól, cukier, jagnięcina, brokuły, kukurydza, szparagi, sałata, jabłko (gotowane), oliwa z oliwek, ryż, indyk, ocet winny.
Osoby cierpiące na AZS powinny dbać o prawidłową podaż składników pokarmowych szczególnie korzystnie wpływających na wygląd skóry. W tym celu zalecane jest spożywanie: olejów roślinnych (w tym oleju z wiesiołka oraz z ogórecznika), oleju rybiego oraz dbanie o prawidłową podaż z dietą witamin (witamina A, D, E) i składników mineralnych (cynku, selenu).
Probiotyki, prebiotyki
Udowodnione zostały korzystne właściwości szczepów probiotycznych zarówno w zapobieganiu AZS jak i zmniejszaniu jego dolegliwości:
– profilaktyka: Escherichia coli O83, Lactobacillus rhamnonus GG
– terapia : Bifidobacterium lactis, Lactobacillus fermentum, Lactobacillus rhamnonus (GG i 19070-2),
Korzystne okazuje się również połączenie prebiotyków i probiotyków w zmniejszaniu ryzyka rozwoju AZS szczególnie u małych dzieci.
Karmienie piersią
Naturalne karmienie jest tak zwanym „złotym środkiem” i powinno być prowadzone co najmniej do 6 miesiąca życia. Mleko kobiece zawiera szereg cennych składników odżywczych, które poza pokrywaniem zapotrzebowania odżywczego dziecka, zapobiegają powstawaniu różnych schorzeń m.in. alergii. Obecne w mleku przeciwciała, lizozym czy laktoferyna, modulują skład mikroflory jelitowej oraz kształtują system odpornościowy niemowlęcia.
Zatem dzięki swoim właściwościom mleko kobiece (szczególnie w przypadku dzieci karmionych naturalnie przez dłuższy czas) może zapobiegać rozwojowi wyprysku atopowego. Długotrwałe karmienie piersią jest szczególnie zalecane w przypadku dzieci obarczonych zwiększonym ryzykiem AZS (dodani wywiad rodzinny).
Dzieci:
U małych dzieci u których nie obserwuje się obciążenia genetycznego AZS konieczne może być tylko tymczasowe wprowadzenie diety eliminacyjnej (w lekkiej postaci wystarczyć może 9 -12 miesięcy). Terapia żywieniowa ma przede wszystkim na celu zaprzestanie stymulowania układu odpornościowego i nabycie tolerancji na alergizujące pokarmy. Większość dzieci bowiem z czasem zyskuje odporność na alergeny pokarmowe.
Gdy alergia na składniki pokarmowe dotyczy niemowląt karmionych piersią (konieczne przeprowadzenie testów alergicznych) dieta eliminacyjna będzie obejmowała również matkę. Nawet jeśli dziecko spożywa już pokarmy stałe. Jest to niezbędne ze względu na przechodzenie do mleka kobiecego alergizujących składników z diety.
Zdarza się, że dieta eliminacyjna szczególnie w przypadku małych dzieci i kobiet w czasie laktacji jest niedoborowa, wtedy niezbędne okazać się może wprowadzenie suplemetacji lub żywności specjalnego przeznaczenia.
W przypadku każdej modyfikacji diety warto skontaktować się z doświadczonym dietetykiem.
Podsumowanie
- Atopowe zapalenie skóry to bardzo złożony proces chorobowy w którego powstawanie może być zaangażowanych wiele czynników.
- AZS najczęściej pojawia się w okresie wczesnego dzieciństwa, ale może się również utrzymywać w wieku dorosłym.
- Leczenie tego schorzenia polega na stosowaniu terapii farmakologicznej oraz kremów natłuszczających.
- W przypadku, w którym wyprysk atopowy związany jest z nadwrażliwością pokarmową wprowadzona powinna zostać dieta eliminująca dany alergen. W tym celu warto udać się do dietetyka, który pomoże nam prawidłowo zbilansować dietę, tak aby z jednej strony zmniejszyć stopień nasilenia choroby a z drugiej nie doprowadzić do niedoborów składników pokarmowych.
Bibliografia:
- Bronsnick T., MD, Murzaku E. K., BS, Rao B. K., MD „Diet in dermatology Part I. Atopic dermatitis, acne, and nonmelanoma skin cancer”,= J Am Acad Dermatol 2014,71,1039,1-12.
- Czerwionka-Szaflarska M., Adamska I., Kupczyk K. „Wyprysk atopowy jako jeden z objawów alergii pokarmowe u dzieci”, Forum Medycyny Rodzinnej 2010, 4, 3, 181–188.
- Nowicki R., Trzeciak M. et al.„Atopowe zapalenie skóry – aktualne wytyczne terapeutyczne. Stanowisko ekspertów Sekcji Dermatologicznej Polskiego Towarzystwa Alergologicznego i Sekcji Alergologicznej Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego”, Alergologia Polska, 2016, 18 – 28.
- Romańska-Gocka K., Gocki J., Placek W., Zegarska B. „Rola bariery skórnej, wybranych czynników środowiskowych i karmienia piersią w atopowym zapaleniu skóry”, Post Dermatol Alergol 2006, XXIII, 5, 228–233.
- Rosińska A., Stajkowska I., Cichy W.„Rola alergenów pokarmowych w etiopatogenezie atopowego zapalenia skóry”, Post Dermatol Alergol 2007, XXIV, 5, 224–232.
- Rymarczyk B., Glück J., Rogala B. „Rola alergenów pokarmowych w zaostrzeniach atopowego zapalenia skóry u osób dorosłych”, Alergia Astma Immunologia 2012, 17, 3, 136-141.
- Szachta P., Adamska A., Gałęcka M., Cichy W., Roszak D. „Rola probiotyków w chorobach alergicznych”, Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 180-182.
- Szajewska H., Horvath A., Rybak A., Socha P. „Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci”, Standardy Medyczne/Pediatria, 2016, 13, 9-24.
- Wojciechowska A., Hnatyszyn-Dzikowska A., Beck A. „Społeczna perspektywa atopowego zaplenia skóry”, Alergia Astma Immunologia 2014, 19, 4, 240-246
