Do czasu wynalezienia antybiotyków i leków syntetycznych podstawową rolę w profilaktyce i leczeniu chorób pełniły zioła. Ich oddziaływanie na organizm człowieka poznawane było doświadczalnie i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Stosowaniu i zbiorowi ziół przypisywano znaczenie magiczne, jednak współczesna wiedza potwierdza znaczenie takiego rytuału. Odpowiednia pora zbioru, sposób przechowywania ziół oraz sporządzania z nich naparów miały na celu zachowanie ich najlepszych właściwości leczniczych. Współczesna medycyna bardzo szeroko wykorzystuje lecznicze właściwości ziół, zarówno bezpośrednio w postaci naparów, jak również w postaci przetworzonej, czyli w środkach farmakologicznych.
Zioła potrafią pomóc na wiele dolegliwości nie wywołując tyle niepożądanych skutków, co leki otrzymywane syntetycznie. Rośliny odegrały ogromną rolę w powstaniu i rozwoju farmacji do dzisiejszego poziomu zaawansowania. Po dziś dzień substancje pochodzenia roślinnego wchodzą w skład wielu leków, gdyż nie da się ich zastąpić syntetycznymi substytutami.
Obecnie zioła są z powodzeniem stosowane w terapii wielu schorzeń i dolegliwości układu pokarmowego, nerwowego, a także w schorzeniach dróg żółciowych i wątroby, gdzie ich przewaga nad środkami syntetycznymi polega na tym, że mogą być one stosowane znacznie dłużej i nie doprowadzają do uszkodzeń miąższu wątroby.
Warunki w jakich rośliny rosną mają wpływ na ich właściwości lecznicze. Zbierane w miejscach zanieczyszczonych gromadzą w sobie metale ciężkie i inne szkodliwe pierwiastki. Należy posiadać odpowiednią wiedzę o właściwościach ziół, sposobach ich zbioru oraz ich przygotowaniu, gdyż niewłaściwie użyte mogą być szkodliwe dla zdrowia.
Preparaty ziołowe są zalecane przez lekarzy, ze względu na dobre tolerowanie ich przez organizm człowieka. Są jednak skuteczne tylko wtedy, gdy stosuje się je zgodnie z zaleceniami. Nie należy ich również łączyć z innymi lekami, gdyż niektóre wchodzą w silne reakcje z preparatami ziołowymi. Mimo niewątpliwych zalet ziół i preparatów ziołowych należy pamiętać, aby przed ich zastosowaniem zasięgnąć porady lekarza.
Rola ziół w leczeniu schorzeń układu pokarmowego
Zasadniczą funkcją układu pokarmowego człowieka jest pobieranie pokarmu, wody oraz składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Przyswojenie pokarmu a właściwie składników nim zawartych wymaga od organizmu procesu trawienia (za pomocą soków wydzielanych przez różne gruczoły), w którego wyniku zachodzi rozkład substancji złożonych do substancji prostych, które następnie ulegają wchłanianiu. Wchłanianie substancji odbywa się głównie w jelicie cienkim, w jelicie grubym wchłaniane są tylko niektóre substancje, jak np. woda i sole mineralne. Gruczoły ślinowe produkują ślinę , zawierającą amylazę ślinową. Wątroba wydziela żółć a trzustka – sok trzustkowy. W żołądku wydzielany jest sok zawierający głównie kwas solny i pepsynę, natomiast jelito cienkie wydziela sok jelitowy. Soki wydzielane przez poszczególne gruczoły różnią się składem oraz zastosowaniem. Nadmiar słodkich, ostrych lub kwaśnych pokarmów a także duże ilości wypijanej kawy czy napojów gazowanych powodują zarzucanie treści pokarmowej do przełyku (tzw. refluks). Takie dolegliwości mogą ulec nasileniu w sytuacji stresu, przy spożywaniu pokarmu w pośpiechu, czy przy nieprawidłowym żuciu kęsów pożywienia. Z kolei problemy związane z trawieniem są przyczyną uczucia nadkwaśności, która również może być wywołana stanem skurczowym przełyku. Najczęstsze odczucia temu towarzyszące to ucisk w okolicy mostka oraz pieczenie w ustach i przełyku. Objawy te można określić jako zapalenie górnego odcinka przewodu pokarmowego bądź jako nieżyt żołądka. Systematycznie powtarzające się problemy związane z przewodem pokarmowym prowadzą do zmian narządowych, które dotyczą przede wszystkim: dwunastnicy, jelita cienkiego i grubego, schorzeń wątroby, dróg żółciowych i trzustki.
Stresujący tryb życia, chemizacja produkcji rolnej, a także stosowanie niektórych leków może powodować zaostrzenie tych objawów. W przypadku zaobserwowania wystąpienia stanu zapalnego układu pokarmowego, ziołolecznictwo dysponuje surowcami roślinnymi o działaniu przeciwzapalnym i osłaniającym. Charakteryzują się nim rośliny zawierające śluz powlekający ściankę przewodu pokarmowego. Rośliny te chronią przewód pokarmowy przed drażniącym działaniem niektórych substancji a także łagodzą uczucie pieczenia. Należą do nich m.in.: nasiona babki jajowatej, babki płesznik, babki piaskowej, lnu oraz korzeń lukrecji, rumianek pospolity, wiązówka błotna, prawoślaz lekarski oraz ślaz dziki.
Choroby wątroby i dróg żółciowych
Wątroba jako największy narząd w organizmie ludzkim; pełni ponad 500 funkcji. Wątroba oczyszcza krew a także przetwarza pokarm, odgrywa również kluczową role w dostarczaniu innym narządom substancji odżywczych, wytwarza dużą część białek krwi, filtruje krew i oczyszcza ją z trucizn zarówno z zewnątrz, jak i tych produkowanych w organizmie.
Funkcją wątroby jest również magazynowanie witamin: A, B12 oraz żelaza. Uczestniczy ono w regulacji stężenia hormonów oraz wydziela żółć, która zbierana jest w pęcherzyku żółciowym i jest niezbędna do trawienia tłuszczy.
Przewlekłe zapalenia wątroby zagrażają martwicą jej komórek. Zniszczone komórki wątroby zastępowane są wtedy tkanką łączną lub tłuszczową. Schorzenie to nazywamy martwicą wątroby. Częstymi przyczynami tego zjawiska są: nadużywanie alkoholu, spożywanie obfitych i ciężkostrawnych potraw, zatrucia pokarmowe, działanie niektórych leków, wirusowe zakażenia komórek i inne. Choroby wątroby stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia.
Podstawą leczenia schorzeń wątroby i dróg żółciowych jest dieta, jednak niezwykle skuteczną pomocą są zioła i preparaty ziołowe, które pomagają złagodzić wiele dolegliwości. Do ziół najczęściej stosowanych w leczeniu tych schorzeń należą: karczoch, ostropest plamisty, ziele dziurawca, ziele piołunu, krwawnik pospolity, liść mięty pieprzowej; liść boldo, cykoria podróżnik.
Chorobie wrzodowa żołądka i dwunastnicy
Przyczyną występowania wrzodów, czyli ubytków błony śluzowej na wewnętrznej powierzchni żołądka oraz dwunastnicy jest nieprawidłowe żywienia, alkohol, papierosy oraz nerwowy tryb życia. Wrzody powstają poprzez zaburzenia równowagi między czynnikami, które uszkadzają błonę śluzową (kwas solny, pepsyna) a mechanizmami obronnymi. Może także korelować z infekcją Helicobacter pylori – bakterią bytującą w żołądku. Leczenie opiera się na przyjmowaniu leków z określonej grupy: leki zobojętniające kwas solny, zmniejszające wytwarzanie kwasu solnego, okrywające powierzchnię wrzodu lub leki eliminujące Helicobacter pylori. Do preparatów ogólnodostępnych neutralizujących kwas solny należą: związki glinu, magnezu, węglan wapnia i wodorotlenek sodu, nie należy jednak ich nadużywać, gdyż upośledzają one wchłanianie innych środków leczniczych. Zadaniem fitoterapii choroby wrzodowej jest przede wszystkim złagodzenie jej objawów oraz zapobieganie nawrotom. Większość roślin zielarskich ma działanie ochronne i przeciwzapalne. Jeżeli przy chorobie nie występuje infekcja bakteryjna pomocniczo można wykorzystać propolis, kłącze pięciornika kurzego ziela czy liść melisy. Równie ważna jest zmiana nawyków żywieniowych a przede wszystkim eliminacja alkoholu, kofeiny i papierosów. Pomocne okazuje się również przyprawianie potraw ziołami, które oprócz poprawy walorów smakowych mają również właściwości lecznicze, np. majeranek, koper włoski, lubczyk, cząber.
Do preparatów ziołowych stosowanych w terapii choroby wrzodowej należą głównie: korzeń arcydzięgla, korzeń kozłka lekarskiego, korzeń lukrecji, mniszek lekarski, ziele dziurawca, prawoślaz lekarski, rdest ptasi.
Zioła stosowane w biegunkach
Przy schorzeniach przewodu pokarmowego często pojawia się biegunka, której przyczyna może być niewłaściwa dieta, stres, zatrucie pokarmowe lub zakażenie bakteryjne. Objawami choroby są luźne, wodniste stolce. Masa pokarmowa jest gwałtownie przesuwana przez podrażnione, kurczące się jelita w celu pozbycia się szkodliwych toksyn. W leczeniu przewlekłych biegunek zioła odgrywają dużą role, głównie ze względu na garbniki, najlepiej katechinowe, które działają ściągająco oraz dezynfekująco (ziele pięciornika gęsiego, owoc berberysu, liście poziomki, jeżyny, kłącze pięciornika). Dobrze, aby w swoim składzie zawierały również pektyny oraz śluzy ochraniające błonę śluzową przewodu pokarmowego. Skuteczne działanie wykazują również rośliny mające w swoim składzie barwniki antocyjanowe, np.: czarne jagody, czarne porzeczki, jeżyny, owoce tarniny. Do najpopularniejszych należą jednak czarne jagody. Przetwory z tych surowców (soki, dżemy, kisiele, nalewki, napary i odwary) od lat znane są jako leki przeciwbiegunkowe
Zioła stosowane w zaparciach
Przyczyny zaparć mogą być różne. Z reguły jest to spowodowane nieprawidłową dietą, źle prowadzonym trybem życia, małą ilością ruchu czy długotrwałym stosowaniem niektórych leków.
W celu leczenia zaparć konieczna jest zmiana przede wszystkim nawyków żywieniowych, spożywanie większej ilości błonnika oraz płynów. Z surowców roślinnych stosowanych w zaparciach wyróżniamy surowce o działaniu: drażniącym i pęczniejącym.
Właściwości pęczniejące wykazują rośliny zawierające śluzy. Pęcznieją one w żołądku dzięki właściwości wiązania wody i zwiększają swoją objętość. Przechodząc do jelit hamują resorpcję zwrotną wody i zwiększają masy kałowe, co pobudza ruchy perystaltyczne jelit. Do surowców tych należą: siemię lniane, babka płesznik i babka jajowata.
Działanie drażniące polega na pobudzeniu jelitowej sekrecji i wody oraz skróceniu czasu przechodzenia treści pokarmowej przez jelita. Działanie takie wykazują surowce antrachinonowe do których należą: korzeń rzewienia, kora kruszyny, aloes i liść senesu.
Żródła:
1. Amirghofran Z., Azadbakht M., Karimi M. H. (2000): Evaluation of the immunomodulatory effects of five herbal plants, Journal of Ethnopharmacology 72, s. 167–172.
2. Biegański J. (1949): Ziołolecznictwo. Nasze zioła i leczenie się nimi. Wydawnictwo S. Jamiołkowski, T.J. EVERT sp. z o.o., Łódź.
3. Borkowski B. (1974): Zarys farmakognozji. Wyd. III poprawione, PZWL, s. 222-225.
4. Bremness L. (1991): Wielka księga ziół. Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa.
5. Cis J., Nowak G.(2010): Ziołowe królestwo. Wydawnictwo PUBLICAT S.A., Warszawa, rozdział II.
6. Iwaniuk A. (2010): Atlas ziół krajowych , Wydawnictwo Bellona.
7. Zapolska-Downar D., Zapolski-Downar A., Naruszewicz M., Siennicka A., Krasnodebska B., Kołodziej B. (2002): Protective properties of artichoke (Cynara scolymus) against oxidative stress induced in cultured endothelial cells and monocytes. Life Sciences, t. 71, 24, s. 2897-2908.
